حکم شرعی شبیه سازی انسان در قرآن (و احادیث)

با پیشرفت علوم زیستی و فناوری‌های نوین، یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل اخلاقی و دینی، موضوع شبیه‌سازی انسان است. شبیه‌سازی، به معنای تولید موجود زنده‌ای است که از نظر ژنتیکی با موجودی دیگر یکسان باشد. این فرآیند، به‌ویژه در مورد انسان، پرسش‌های زیادی درباره‌ی اخلاق، هویت، کرامت انسانی، و مهم‌تر از همه، حکم شرعی آن ایجاد کرده است. در این مقاله تلاش می‌شود تا از منظر قرآن، روایات معصومین (ع)، و فقه اسلامی به بررسی این مسأله پرداخته شود.

مفهوم شبیه‌سازی از منظر فقهی

در شریعت اسلامی، هر پدیده نوظهور (مسائل مستحدثه) با توجه به اصول کلی دین و در پرتو منابع چهارگانه فقه (قرآن، سنت، عقل و اجماع) مورد بررسی قرار می‌گیرد. شبیه‌سازی انسان به‌عنوان یک پدیده جدید، حکمی صریح در متون اولیه ندارد، اما می‌توان با استنباط از آیات قرآن و روایات اهل‌بیت (ع)، موضع شرعی آن را تحلیل کرد.

بررسی آیات قرآن در رابطه با شبیه‌سازی

گرچه واژه “شبیه‌سازی” به‌طور مستقیم در قرآن نیامده، اما می‌توان از برخی آیات، اصول کلی در این زمینه استنباط کرد:

۱. آیات خلقت انسان

خداوند در آیات متعددی به اختصاص حق خلق و خلقت انسان به خود اشاره کرده است:

“وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ”
(مؤمنون، ۱۲)

“یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن تُرَابٍ…”
(حج، ۵)

از این آیات استفاده می‌شود که آفرینش انسان با هدف، برنامه و قانون الهی همراه است. اگر شبیه‌سازی منجر به خدشه‌دار شدن این نظم الهی شود، ممکن است مورد مذمت واقع شود.

۲. آیات مرتبط با تغییر در خلقت خدا

در برخی آیات، تغییر در خلقت الهی مورد نکوهش قرار گرفته است:

“وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ ۚ وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیًّا مِّن دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُّبِینًا”
(نساء، ۱۱۹)

این آیه در قالب نقل قولی از ابلیس بیان می‌کند که هدف او تغییر در خلقت خداست. برخی از فقها با استناد به این آیه، دخالت‌های غیرطبیعی در آفرینش انسان، مانند شبیه‌سازی، را نوعی تغییر مذموم دانسته‌اند.

بررسی روایات معصومین (ع)

در منابع روایی نیز مستقیماً از شبیه‌سازی سخن به میان نیامده، اما برخی احادیث به نکاتی اشاره دارند که می‌توان برای تحلیل حکم شرعی این پدیده از آن‌ها بهره برد.

۱. حریم خلقت و نقش خداوند

امام صادق (ع) در حدیثی فرمودند:

“إن الله خلق الإنسان بقدرته و علمه، فلا یجوز لأحد أن یفتری فی الخلق ما لم یأذن الله به.”

این حدیث نشان می‌دهد که خلقت انسان امری خاص خداوند است و هرگونه دست‌کاری در آن بدون اذن الهی می‌تواند مذموم باشد.

۲. قاعده فقهی «لاضرر»

در احادیث پیامبر (ص) آمده:

“لاضرر و لاضرار فی الإسلام”

اگر شبیه‌سازی انسان سبب آسیب‌های جسمی، روانی، یا اجتماعی شود، بر اساس این قاعده، شرعاً ممنوع خواهد بود.

دیدگاه فقهی درباره شبیه‌سازی انسان

فقهای معاصر، بر اساس اصول فقهی، نظرات مختلفی درباره حکم شبیه‌سازی انسان دارند. این دیدگاه‌ها در جدول زیر خلاصه شده‌اند:

آثار و پیامدهای شبیه‌سازی انسان

از نظر فقه اسلامی، هر عملی که منجر به مفسده شود، ممکن است حرام تلقی گردد. برخی پیامدهای احتمالی شبیه‌سازی انسان که موجب تحریم آن شده‌اند عبارتند از:

1. ابهام در نسب و ارث
2. تضعیف نهاد خانواده
3. کاهش کرامت و یگانگی انسان
4. امکان استفاده ابزاری و غیرانسانی از افراد شبیه‌سازی‌شده

تمایز شبیه‌سازی درمانی و تولیدی

فقها بین شبیه‌سازی درمانی (برای تولید سلول یا بافت) و شبیه‌سازی تولیدی (تولید انسان کامل) تفاوت قائل شده‌اند:

پس میتوان گفت که:

شبیه‌سازی انسان، به‌عنوان پدیده‌ای نوظهور، از نظر قرآن و سنت، با معیارهای خلقت الهی، کرامت انسانی و نظم اخلاقی اسلام در تعارضاتی قرار دارد. در مجموع:

• قرآن بر منحصر بودن خلقت انسان به خداوند تأکید دارد.
• روایات بر ممنوعیت تغییر در ساختار آفرینش بدون اذن الهی اشاره دارند.
• فقهای معاصر نیز عمدتاً با دیدگاه احتیاط‌آمیز یا تحریم به آن نگریسته‌اند، به‌ویژه در مورد شبیه‌سازی تولیدی.

به همین دلیل، در فقه اسلامی، شبیه‌سازی انسان به شکل تولیدی عموماً حرام تلقی می‌شود، مگر در موارد استثنائی و با شروط خاص.

نکات تکمیلی

۱. تمایز بین خلقت و صنعت در فقه اسلامی

در مباحث فلسفه اسلامی، تفاوتی اساسی بین “خلق” (آفرینش از عدم) و “صنع” (ساخت از ماده موجود) وجود دارد. شبیه‌سازی، از نظر فنی، نوعی صنعت است، نه خلقت. بنابراین برخی از فقه‌پژوهان معاصر معتقدند این پدیده، مستقیماً وارد حیطه خلقت الهی نمی‌شود، بلکه در قلمرو تدبیر و تصرف در ماده قرار می‌گیرد. البته همین تصرف هم باید با معیارهای شرعی سنجیده شود.

۲. بررسی مورد حضرت عیسی (ع) و تولد بدون پدر

در قرآن، ولادت حضرت عیسی (ع) از مادری بدون نقش پدر آمده است:

“إِنَّ مَثَلَ عِيسَىٰ عِندَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ ۖ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ…”
(آل عمران، ۵۹)

برخی معتقدند این آیه نشان می‌دهد که تولد انسان بدون فرآیند طبیعی (نطفه مرد و زن) امکان‌پذیر است، ولی این موضوع دلیلی بر جواز فقهی شبیه‌سازی نیست، چون این ولادت خاص، معجزه و فعل الهی بوده است، نه فناوری انسانی.

۳. مقایسه تطبیقی با فقه اهل سنت و ادیان دیگر

فقه اهل‌سنت نیز در بسیاری از موارد به تحریم یا منع شبیه‌سازی تمایل دارد. در مسیحیت و یهودیت نیز گرچه نگاه‌ها متفاوت است، اما دغدغه کرامت انسانی و اختلال در نظام طبیعی خلقت، یکی از محورهای اساسی بحث‌هاست.

۴. نقش نیت در شبیه‌سازی از منظر اخلاق اسلامی

در فقه و اخلاق اسلامی، نیت و انگیزه پشت هر عمل، در تعیین حکم شرعی بسیار مؤثر است. اگر هدف از شبیه‌سازی نجات جان انسان، درمان بیماری صعب‌العلاج یا حفظ نسل باشد، ممکن است نگاه شرعی تغییر کند. در مقابل، اگر هدف تجاری، نظامی یا برتری‌طلبانه باشد، حکم به حرمت نزدیک‌تر است.

۵. تفاوت «خلق» و «تشبیه» در عرفان اسلامی

در عرفان اسلامی، انسان دارای روح الهی و مقام خلیفة‌اللهی است. این مقام با تقلید صرف از ساختار مادی بدن انسانی حاصل نمی‌شود. از این منظر، شبیه‌سازی هرگز نمی‌تواند انسان واقعی را با تمام لایه‌های وجودی خلق کند؛ زیرا روح، هویت و جایگاه وجودی انسان را فقط خدا می‌بخشد.

مقایسه شبیه‌سازی انسان با تولید نسل طبیعی

کاربردهای شبیه‌سازی و حکم فقهی هرکدام

پرسش و پاسخ های متداول

۱. آیا شبیه‌سازی انسان از نظر اسلام حرام است؟
بیشتر فقهای معاصر، شبیه‌سازی انسان به شکل تولیدی را به دلایل اخلاقی، نسبی و اجتماعی، حرام می‌دانند.

۲. شبیه‌سازی درمانی چه حکمی دارد؟
در صورتی که صرفاً برای اهداف درمانی باشد و به تولد انسان منجر نشود، مجاز شناخته می‌شود.

۳. آیا انسان شبیه‌سازی‌شده دارای روح است؟
از دیدگاه اسلامی، روح امری الهی است. اینکه آیا انسان شبیه‌سازی‌شده دارای روح کامل انسانی است، محل بحث فلسفی و کلامی است.

4.آیا شبیه‌سازی معارض با کرامت انسانی است؟
بله، یکی از اصلی‌ترین دلایل تحریم آن، احتمال تبدیل انسان به ابزار آزمایشگاهی و کالا شدن هویت انسانی است.

۵. آیا در قرآن به شبیه‌سازی اشاره‌ای شده است؟
نه به‌صورت مستقیم، اما مفاهیم خلقت، تغییر در خلقت، و ولایت الهی زمینه‌هایی برای استنباط حکم ارائه می‌دهند.

۶. اگر شبیه‌سازی تنها راه بچه‌دار شدن باشد، آیا مجاز است؟
در موارد اضطراری، برخی فقها اجازه داده‌اند به شرط حفظ حرمت‌ها و نبود گزینه دیگر.

۷. آیا انسان شبیه‌سازی‌شده، فرزند محسوب می‌شود؟
در فقه، مفهوم نسب باید روشن باشد. در شبیه‌سازی، این موضوع مبهم است و قوانین ارث و محرمیت با چالش مواجه می‌شوند.

۸. آیا با شبیه‌سازی می‌توان انسان‌های برتر (سوپرهیومن) تولید کرد؟
از منظر اسلامی، تلاش برای برتری ژنتیکی افراطی، نوعی فساد در زمین و حرام تلقی می‌شود.

۹. آیا تفاوت فقهی بین شبیه‌سازی حیوانات و انسان‌ها وجود دارد؟
بله، شبیه‌سازی حیوانات اگر برای تغذیه یا علم باشد غالباً مجاز است، اما شبیه‌سازی انسان حساسیت ویژه دارد.

۱۰. حکم شریعت درباره کسی که از طریق شبیه‌سازی به دنیا آمده چیست؟
چنین فردی گناهکار نیست و تمام حقوق انسانی را دارد؛ ولی فقه باید در مورد مسائل نسب، ارث، و ازدواج او تصمیم‌گیری کند.