جدایی افغانستان از ایران در چه سالی و دوره ای بود؟ 12 حقیقت مهم

جدایی افغانستان از ایران به‌صورت رسمی در سال ۱۸۵۷ میلادی (۱۲۳۶ شمسی) با پیمان پاریس میان ایران و بریتانیا اتفاق افتاد. طبق این پیمان، ایران از ادعای مالکیت بر هرات و سایر مناطق غرب افغانستان صرف‌نظر کرد. هرچند مرز دقیق دو کشور در سال‌های بعد (۱۹۰۵ تا ۱۹۳۵) مشخص شد، اما ۱۸۵۷ را نقطه رسمی جدایی سیاسی افغانستان از ایران می‌دانند.

جدایی افغانستان از ایران به توطئه کدام کشور اروپایی و در زمان کدام پادشاه صورت گرفت؟

جدایی افغانستان از ایران یکی از مهم‌ترین تحولات ژئوپلیتیکی قرن نوزدهم بود که با دخالت مستقیم یک قدرت اروپایی شکل گرفت. این جدایی نه از دل خواست مردم افغانستان، بلکه در نتیجه یک توطئه برنامه‌ریزی‌شده از سوی بریتانیا و در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار اتفاق افتاد. در آن زمان، انگلستان که بر هند مستعمره حکومت می‌کرد، نگران نفوذ روزافزون روسیه در ایران و منطقه بود. برای جلوگیری از گسترش قدرت ایران به سمت شرق و حفاظت از هند، تصمیم گرفتند افغانستان را به‌عنوان یک «منطقه حائل» بین ایران و هند جدا کنند.

ماجرای این جدایی به جنگ هرات و رقابت دو امپراتوری ایران و بریتانیا بر سر این شهر بازمی‌گردد. شهر هرات که از دیرباز بخشی از خراسان بزرگ و ایران‌زمین به‌شمار می‌رفت، همواره به‌عنوان «دروازه هند» شناخته می‌شد. در سال‌های میانی قرن نوزدهم، ناصرالدین شاه تصمیم گرفت تا کنترل کامل بر هرات را به‌دست آورد. این تصمیم باعث ناراحتی شدید بریتانیا شد، زیرا آنها این اقدام را تهدیدی برای امنیت مستعمره‌شان یعنی هند تلقی کردند.

در سال ۱۸۵۶ میلادی، نیروهای ایرانی هرات را تصرف کردند. اما پاسخ بریتانیا بسیار سریع و خشن بود: جنگی علیه ایران آغاز شد و نیروهای بریتانیایی از جنوب وارد بوشهر شدند. پس از یک سال درگیری و فشار شدید نظامی و دیپلماتیک، ایران مجبور شد در سال ۱۸۵۷ پیمان پاریس را امضا کند. طبق این معاهده، ایران متعهد شد که از ادعای خود بر افغانستان و هرات صرف‌نظر کند و استقلال افغانستان را به رسمیت بشناسد.

بنابراین، می‌توان گفت جدایی افغانستان از ایران مستقیماً تحت تأثیر توطئه‌ بریتانیا و در دوران پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار صورت گرفت. انگیزه اصلی بریتانیا از این اقدام، حفظ منافع استعماری‌اش در هند و جلوگیری از نفوذ ایران و روسیه در این منطقه بود. این رویداد نمونه‌ای از سیاست‌های استعماری اروپایی‌ها در قرن نوزدهم است که مرزهای جغرافیایی را بدون در نظر گرفتن تاریخ، فرهنگ و هویت مردم تغییر دادند.

همانطور که در سایت مجله ای پیک مهارت نیز اشاره شده است،از منظر فرهنگی، اگرچه مرزهای سیاسی تغییر کرد، اما پیوندهای زبانی، مذهبی، ادبی و اجتماعی میان ایران و افغانستان همچنان پایدار ماند. زبان فارسی، آیین‌ها، نوروز، شعر و هنر ایرانی در بخش بزرگی از افغانستان تا امروز زنده است. این امر نشان می‌دهد که اگرچه بریتانیا مرز سیاسی را تغییر داد، اما نتوانست هویت مشترک دو ملت را از میان ببرد.

12 حقیقت مهم

۱. افغانستان بخشی از امپراتوری‌های ایرانی

منطقه‌ای که امروز افغانستان نامیده می‌شود، در دوره باستان، زیر نفوذ امپراتوری‌های هخامنشی و ساسانی قرار داشت و جزو ساتراپی‌های آن محسوب می‌شد .

۲. ظهور دولت‌های مستقل در اواخر سده هفدهم

در اوایل سده هفدهم، میرواعظ هوتک (Mirwais Hotak)، یک رهبر پشتون، موفق شد از سلطه صفویان بر جنوب افغانستان-Kandahar خارج شود و استقلال منطقه را اعلام کند

۳. تأسیس سلسله هوتک در ایران

در سال ۱۷۲۲ میلادی (۱۱۳۱ خورشیدی)، پسر میرواعظ، محمود هوتک، توانست تهران را فتح کند و سلسله نیمه‌مستقل هوتک را به قدرت برساند. این دولت نیمه‌موقت، نقطه اوج نفوذ افغانستان در ایران بود .

۴. سقوط هوتک و بازگشت ایران

در سال ۱۷۲۹ (۱۱۰۸ خورشیدی)، نادر شاه افشار پس از پیروزی بر عشایر افغان، کنترل کامل را به دست آورد و افغانستان و بخش‌هایی از ایران را دوباره متحد کرد

۵. مرز قاجاریه–افغانستان

پس از سقوط سلسله هوتک، افغانستان به تدریج به شکل یک دولت مستقل درآمد اما تا اواخر قرن نوزدهم، مرزهای دقیق میان ایران و افغانستان مشخص نبودند.

۶. پیمان پاریس ۱۸۵۷ (۱۳۳۶ ه.ق)

در این پیمان، ایران متعهد شد از شهر هرات عقب‌نشینی کند. این نقطه پایان ادعای ارضی ایران به هرات بود و یکی از تعیین‌کننده‌ترین لحظات جدایی سیاسی دو کشور شد .

۷. تعیین مرز بر اساس داوری بریتانیا (۱۹۰۳–۱۹۰۶)

در اوایل قرن بیستم، دواطلب کردن مرز به بریتانیا واگذار شد. تصمیم‌گیری‌هایی توسط مکماهون (۱۹۰۶) انجام شد تا مرز رسمی میان ایران و افغانستان مشخص شود .

مراحل تعیین مرز ایران و افغانستان

۸. رسمیت یافتن مرزها در دوره پهلوی

در سال ۱۳۱۴ خورشیدی (۱۹۳۵ میلادی)، مسیر نهایی مرز ایران–افغانستان نهایی و رسمیت یافت. این تاریخ، عملاً نقطه پایان ادعای ارضی رسمی و شروع استقلال سیاسی واقعی افغانستان تلقی می‌شود .

۹. نقش امپراتوری بریتانیا

خال مرز نهایی افغانستان–ایران به نقش فعال بریتانیا در هند تحت سلطه‌اش مدیون است که با هدف ایجاد “کمربند” امنیتی بین ایران و هند انجام شد .

۱۰. تنش‌های آبی – مستمر بودن اختلاف

اختلاف بر سر حقوق آب هیرمند تا نیمه قرن بیستم ادامه یافت و مذاکرات زیادی در دهه ۱۳۵۰ شمسی (۱۹۷۲ میلادی) رخ داد .

۱۱. استقلال کامل سیاسی پس از ۱۹۳۵

اگرچه مرزها از پیش تعیین شده بودند، اما پس از تثبیت نهایی در ۱۹۳۵، افغانستان به طور کامل به عنوان کشوری مستقل در کنار ایران شناخته شد.

۱۲. حفظ پیوندهای فرهنگی

با وجود جدایی سیاسی، زبان فارسی (دری)، نوروز و تاریخ مشترک میان دو ملت ادامه یافت؛ ارتباطات فرهنگی قوی و مشترک همچنان باقی ماند .

مرور کلی روند تاریخی (بر اساس واقعیت تاریخی)

از روزگاری که افغانستان زیر سلطه هخامنشیان بود تا اوایل هزاره دوم، جزئی از ایران قلمداد می‌شد. آغاز استقلال سیاسی تدریجی با انقلاب میرواعظ هوتک در اوایل سده هفتم هجری (۱۷۲۲ میلادی)، و ادعای تشکیل امپراتوری توسط محمود هوتک در تهران نقطه عطفی بود. با این حال، آن دوره کوتاه بود و دوباره توسط نادر شاه در ۱۷۲۹ پایان یافت.

از آن پس، مرز ایران و افغانستان به‌تدریج طی قرن نوزدهم و اوایل بیستم نهایی شد. مهم‌ترین لحظات عبارت بودند از پیمان ۱۸۵۷ پاریس، داوری بریتانیا در ۱۹۰۶، و خط‌کشی نهایی در ۱۹۳۵. از آن سال به بعد، دو کشور به رسمیت شناخته شدند و افغانستان به عنوان یک دولت مستقل، همراه با ایران فرهنگی ادامه مسیر داد.

نکات تکمیلی

نقش بریتانیا: انگیزه اصلی انگلستان از جدا کردن افغانستان از ایران، ایجاد یک منطقه حائل (buffer zone) بین ایران (وابسته به نفوذ روسیه) و هند بریتانیایی بود.

اهمیت هرات: هرات تا اواسط قرن ۱۹ از نظر سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بخشی جدایی‌ناپذیر از خراسان بزرگ و ایران بود و به همین دلیل جنگ‌هایی میان ایران و افغانستان بر سر این شهر درگرفت.

واکنش ناصرالدین شاه: ناصرالدین شاه قاجار از پذیرش پیمان پاریس ناراضی بود اما تحت فشار بریتانیا آن را پذیرفت. او بعدها تلاش کرد با دیپلماسی، نفوذ فرهنگی ایران را حفظ کند.

مسئله هویت ملی: پس از جدایی افغانستان، تا دهه‌ها مردم غرب افغانستان (مخصوصاً هرات و فراه) همچنان خود را ایرانی می‌دانستند و در سنت‌های فرهنگی، زبانی و مذهبی با ایران همسو بودند.

مرزبندی رسمی: خط مرزی میان ایران و افغانستان به طور دقیق در سال ۱۹۰۵ میلادی با کمک یک کمیسیون سه‌جانبه (ایران، افغانستان، و بریتانیا) ترسیم شد.

ادبیات فارسی مشترک: با وجود جدایی سیاسی، زبان فارسی هنوز هم زبان رسمی یا غالب در افغانستان است. این نشان از پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی دو ملت دارد.

مقایسه تاریخی سرزمین هرات پیش و پس از جدایی از ایران

مقایسه دخالت قدرت‌های خارجی در جدایی افغانستان

۱۰ پرسش و پاسخ متداول

جدایی افغانستان از ایران در چه سالی رخ داد؟

در سال ۱۸۵۷ میلادی برابر با ۱۲۳۶ شمسی، با امضای پیمان پاریس.

چه کشوری عامل اصلی جدایی افغانستان از ایران بود؟

بریتانیا.

آیا افغانستان قبلاً بخشی از ایران بود؟

بله، به‌ویژه مناطق غربی مانند هرات، فراه و نیمروز.

آیا زبان فارسی بعد از جدایی تغییر کرد؟

خیر، زبان فارسی همچنان در افغانستان رواج دارد.

آیا ایران بعد از ۱۸۵۷ تلاشی برای بازپس‌گیری افغانستان کرد؟

خیر، تلاش‌ها بیشتر در حوزه فرهنگی و دیپلماتیک بود.

آیا جدایی افغانستان از ایران باعث جنگ شد؟

جنگ‌هایی میان ایران و افغانستان در دهه‌های قبل از ۱۸۵۷ رخ داد.

چه کسی پیمان پاریس را امضا کرد؟

نمایندگان ایران و بریتانیا، به نمایندگی از پادشاه قاجار.

آیا مردم افغانستان با جدایی موافق بودند؟

بسیاری از مردم مناطق غربی افغانستان با ایران احساس نزدیکی داشتند.

آیا ایران هنوز هم ادعایی نسبت به افغانستان دارد؟

خیر، ایران مرزهای فعلی را پذیرفته است.

آیا تأثیرات فرهنگی ایران در افغانستان ادامه دارد؟

بله، در زبان، دین، موسیقی، لباس، شعر و ادبیات این تأثیرات مشهود است.

نتیجه‌گیری

این ۱۲ حقیقت مهم نشان می‌دهد که استقلال کامل افغانستان از ایران نه در یک لحظه بلکه طی چند سده به طور تدریجی محقق شد. اگر بخواهیم یک نقطه تاریخی برای جدا شدن رسمی در نظر بگیریم، سال ۱۹۳۵ میلادی (۱۳۱۴ خورشیدی) زمانی است که مرز نهایی تعیین و دو کشور به شکل کنونی‌شان رسمیت ساختند.